Postępowanie grupowe, czyli o co tyle hałasu?

W ostatnim czasie regularnie pojawiały się w mediach informacje dotyczące pozwów grupowych – nowej instytucji dochodzenia roszczeń w prawie polskim. Lektura doniesień prasowych rozpaliła nadzieje wielu podmiotów na uzyskanie znacznych sum tytułem odszkodowań. W niniejszym artykule autorzy przedstawiają podstawowe zasady postępowania grupowego przyjęte przez polskiego ustawodawcę, potencjalne ryzyka i sposoby obrony oraz podejmują próbę oceny, czy i dlaczego postępowanie grupowe może w polskich realiach nie spełnić pokładanych w nim oczekiwań.

Wprowadzenie

Pozwy zbiorowe zostały wprowadzone do polskiego porządku prawnego na mocy Ustawy z dnia 17 grudnia 2009 roku o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym1(„Ustawa”), która weszła w życie 19 lipca bieżącego roku. Jako pierwsi zdecydowali się na skorzystanie z tej instytucji przeciwko Skarbowi Państwa m.in. powodzianie, a do walki szykują się klienci banków, którzy zaciągnęli kredyty w walucie obcej2. Choć wprowadzeniu instytucji pozwu zbiorowego przyświecał słuszny cel ułatwienia i przyspieszenia dochodzenia podobnych roszczeń wielu osób, wydaje się, że wystąpienie z takim pozwem i prowadzenie postępowania może okazać się trudnym przedsięwzięciem.

Potencjalnie zagrożone branże

Wśród podmiotów narażonych na pozwy grupowe wskazać należy w szczególności przedsiębiorstwa dostarczające towary powszechnego użytku bądź usługi masowe. Zaliczyć do nich należy m.in. biura podróży, firmy telekomunikacyjne, ubezpieczeniowe, deweloperskie, banki czy linie lotnicze. Co istotne, powyższy katalog nie jest zamknięty. Przykładowo, zagrożone postępowaniem zbiorowym mogą być zakłady przemysłowe zatruwające środowisko naturalne, a w ramach takiego pozwu przeciwko przedsiębiorcy wystąpić mogą np. mieszkańcy, którzy są truci przez fabrykę zlokalizowaną w pobliżu ich miejsca zamieszkania, bądź rybacy w związku z zanieczyszczoną wodą w jeziorze czy rzece.

Grupą podmiotów, które powinny brać pod uwagę potencjalne zagrożenie wystąpieniem pozwu grupowego, są spółki giełdowe w związku z ciążącymi na nich licznymi obowiązkami informacyjnymi. Naruszenie ich może narazić akcjonariuszy na szkodę, a dzięki Ustawie dochodzenie roszczeń grupy poszkodowanych może okazać się sprawniejsze.

Warto również pamiętać, że Ustawa daje możliwość tworzenia grup po stronie przedsiębiorców i występowanie z roszczeniami wobec innych przedsiębiorców, ale za wcześnie jeszcze, by przesądzać, czy taka praktyka stanie się powszechna.

Zarys procedury

W prawie polskim postępowanie grupowe może być prowadzone wyłącznie w sprawach cywilnych z tytułu roszczeń o ochronę konsumentów, odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych. Co więcej, po stronie powodów musi wystąpić co najmniej 10 osób (fizycznych bądź prawnych), a dochodzone roszczenia winny być nie tylko tożsame (tj. oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej), ale również ujednolicone co do wysokości dochodzonego roszczenia przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy (z możliwością zróżnicowania wysokości dochodzonych roszczeń w podgrupach liczących co najmniej 2 osoby). Powództwo grupowe składa się do sądu okręgowego wraz z opłatą od pozwu w obniżonej wysokości, wynoszącą 2% wartości przedmiotu sporu. Grupa powodów zobowiązana jest do wyznaczenia reprezentanta spośród swoich członków bądź w osobie powiatowego (miejskiego) rzecznika praw konsumentów, który będzie działał we własnym imieniu, ale na rzecz wszystkich członków grupy. W postępowaniu grupowym obowiązuje zastępstwo powoda przez adwokata bądź radcę prawnego (tzw. przymus adwokacki/radcowski), chyba że sam powód pełni jedną ze wskazanych funkcji. Polski ustawodawca zdecydował się również na wprowadzenie możliwości wynagrodzenia pełnomocnika w formie swoistej „premii za sukces” (tzw. success fee) w wysokości do maksymalnie 20% zasądzonej kwoty. Złożony pozew grupowy podlega w pierwszej kolejności kontroli formalnej przez sąd, którego zadaniem jest rozstrzygnięcie co do dopuszczalności postępowania grupowego. Po uprawomocnieniu się pozytywnej decyzji sądu w tym zakresie, sąd zarządzi ogłoszenie o postępowaniu grupowym celem poinformowania potencjalnych dodatkowych członków grupy o możliwości przystąpienia do sprawy poprzez złożenie stosownego oświadczenia. Po ostatecznym zaakceptowaniu składu grupy sąd przystąpi do merytorycznego zbadania pozwu grupowego z możliwością skierowania sprawy do mediacji w każdym etapie postępowania.     Ustawa zaimplementowała tzw. formułę opt-in oznaczającą, że objęci pozwem są tylko ci członkowie grupy powodów, którzy zgłosili swój udział w sprawie. Tym samym orzeczenie, które zapadnie w wyniku postępowania, będzie wiązać tylko tych, którzy uczestniczyli w postępowaniu jako członkowie grupy. Osoby, które do grupy nie przystąpią lub które z niej wystąpią, mogą dochodzić swoich roszczeń już po wszczęciu lub zakończeniu postępowania grupowego. Jednocześnie należy wskazać, że powodowie zachowują prawo do podjęcia decyzji w najistotniejszych sprawach. Cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia czy też zawarcie ugody wymaga zgodnie z Ustawą zgody więcej niż połowy członków grupy. Należy wskazać, że w postępowaniu grupowym pozwany może korzystać z wszelkich dopuszczalnych w procesie środków obrony uzupełnionych o możliwość żądania uiszczenia przez powoda kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu w wysokości nie wyższej niż 20% wartości przedmiotu sporu, jak również o możliwość podważania legitymacji członków grupy do występowania w charakterze powoda. Jakie ryzyko i jak się bronić?Wśród najistotniejszych ryzyk związanych z pozwami grupowymi należy wyróżnić m.in. znaczące kwoty odszkodowań, ryzyko utraty reputacji, prawdopodobnie długi czas trwania postępowania, a także ryzyko wielokrotnego pozwania w tej samej sprawie przez inne grupy podmiotów. Postępowanie grupowe może okazać się dla przedsiębiorców stosunkowo dokuczliwą procedurą, w związku z czym wczesna reakcja na potencjalne nieprawidłowości, zmiana podejścia do potencjalnych ryzyk czy monitorowanie sytuacji pod kątem zgodności z aktualnymi przepisami mogą zapobiec wystąpieniu pozwu grupowego.

W przypadku zaistnienia sporu, na etapie postępowania sądowego przedsiębiorcy przysługują środki obronne w postaci m.in. badania/podważenia dopuszczalności postępowania grupowego, podważenia składu grupy powodowej, żądania kaucji w wysokości do 20% wartości przedmiotu sporu, kwestionowania roszczenia co do zasady i wysokości, bądź dążenia do potencjalnie mniej kosztownej ugody.

Podsumowanie i wnioski

Niewątpliwie dwa miesiące obowiązywania Ustawy to zdecydowanie za mało, aby dokonać jednoznacznej oceny przyjętych rozwiązań. Trwająca swoista „rekrutacja” powodów pozwala domniemywać, że temat pozwów zbiorowych na długo zagości w mediach, a ostateczne rozstrzygnięcia sądu będą stanowić impuls dla pozostałych do skorzystania z tego instrumentu albo też ujawnią słabość całej konstrukcji, na której oparte zostało omawiane postępowanie (np. stosunkowo wąski zakres spraw objętych procedurą). Dla przedsiębiorców największe znaczenie będzie miała odpowiedź na pytanie, czy mechanizm kaucji stanie się wystarczającym wentylem bezpieczeństwa dla bezzasadnych roszczeń i czy wykształci się praktyka dążenia do ugody na wczesnym etapie sprawy wśród tych, którym przyjdzie się bronić w postępowaniu grupowym. Wydaje się, że dopiero pierwsze rozstrzygnięcia sądów w zakresie pozwów zbiorowych pozwolą na jakiekolwiek prognozy co do skuteczności tego nowego instrumentu w polskim prawie przyjętym w przedstawionym kształcie.